Bakhita. Veronique Olmi – recenzja

Paweł Biegajski 23 grudnia 2018 Biografia, Veronique Olmi, Wydawnictwo Literackie

Veronique Olmi w jednym z wywiadów podkreśla, że Bakhita nie jest biografią, lecz powieścią. Ta prosta myśl od razu powinna nam wskazywać, jakiego typu utwór otrzymamy – zbeletryzowaną historię o czarnej niewolnicy, która po wielu nieludzkich wydarzeniach została świętą. I w sumie, mniej więcej tak jest, chociaż w moim odczuciu bardziej adekwatnym słowem dla tej książki będzie relacja.

Zupełnie nie przekonuje mnie w tej książce to, co recenzenci i komisje literackie podkreślają jako największy jej atut – narracja. Francuska autorka pisze w trzeciej osobie, jako wszechwiedzące metrum. Zna i podaje najważniejsze daty, miejsca, fakty i osoby bliskie sudańskiej niewolnicy, całe otoczenie konstruuje jednak według własnego pomysłu. A trzeba przyznać, że literacka wyobraźnia pisarki, połączona z oszczędną stylistyką, nie nadaje opowieści głębi, wręcz przeciwnie, skupia się na fabularnym przekazie, zupełnie odcinając się od niezbędnej w tego typu narracji płomienności. To trochę jak z przypowieściami biblijnymi – z góry wiemy, że jej bohaterzy są przekaźnikami określonych wartości, a brakuje im przymiotów czysto ludzkich – małych radości, relacji z innymi, wątpliwości, dylematów, marzeń. Taka jest Bakhita w interpretacji Veronique Olmi – postać ograniczona to kilku szablonowych wymiarów. Niby odczuwa ból, tęskni za matką i siostrą, lubi pracować w kuchni i dzielić się swoimi wyrobami z dziećmi, odczuwa stres przed ceremoniami – wszystko to jednak jest mętne, pozbawione pierwiastka czysto ludzkiego. I nie jest tu wyłączną winą kreacja samej świętej, ale także tego wszystkiego, co stanowi tło. To ono powinno wyjaśniać jej zachowania, tłumaczyć źródło odium, z którym przyszło jej się zmagać, a za które odpowiedzialne są relacje międzyludzkie obok niej. Tymczasem wszystko to zostało sprowadzone do hermetycznej mieszanki nienawiści, uprzedzeń i przejawów bliźniaczej miłości. Każda postać drugoplanowa jest czarna lub biała, podobnie jak świat, który albo drastycznie rani, albo daje spokój.

Olmi sięgnęła po motyw, który w ostatnich latach śmiało wkracza do literatury pięknej, a odnosi się do kwestii koszmaru czarnoskórych. Autorka nie ukrywa, że pisząc swoją powieść była pod silnym wpływem prozy Colsona Whitheada, co wcale nie oznacza, że można jej projekt wrzucić do tego samego worka, co prace Amerykanina. Bakhita to może nie najlepiej podana, ale jednak poruszająca opowieść. Jej bohaterka doświadczyła prawdziwej gehenny, była kilkukrotnie sprzedawana, całkowicie pozbawiona praw i głodzona. Niezbadane szlaki ludzkiego przeznaczenia przywiodły ją ostatecznie do klasztoru sióstr kanosianek, gdzie 9 stycznia 1890 roku przyjęła sakramenty wtajemniczenia chrześcijańskiego. To w ten sposób przełamie ona swoją niemoc, nauczy się mówić „nie”. Odnajdzie w męczeństwie Chrystusa swoją własną historię i to jemu postanowi być wierna do końca. Jest to na pewno intrygująca, pouczająca, prowokująca do myślenia i trochę przerażająca opowieść o losach kobiety, która doświadczyła samej istoty zła. Tym bardziej mam żal do autorki, że źle dobiera tonację i wymiar frazy do trudu retrospekcji. To bardzo indywidualny dramat i jako taki powinien być rozpisany, bez zbędnej uniwersalności. Nie pomaga drobiazgowe ilustrowanie każdego uczucia, ciągłe ukazywanie wszystkiego tego, co powinno samo wybrzmieć w przestrzeniach tekstu.

Bakhita mogła być książką bardzo dobrą. Ma w sobie przecież odrobinę subtelności, dosadności, lirycznego rytmu. A jednak nie zagrało to jako całość. Winą jest topografia książki, kładąca akcenty na rzeczy oczywiste, na wzloty i upadki, a pomijająca nostalgię codzienności. Veronique Olmi chciała stworzyć powieść przefiltrowaną przez życiorys słynnej postaci, zamiast tego wyszła jednak relacja, która nie broni się jako całość. Nie dostrzegam w tej książce oznak artyzmu, a raczej solidną rzemieślniczą pracę, która zadowoli wszystkich zainteresowanych postacią i problemem, ale pozostawi z niedosytem głodnych literackich wrażeń.