Koła zębate. Ryunosuke Akutagawa – recenzja

Już blisko sto lat temu, 10 stycznia 1927 r. w Berlinie odbyła się premiera filmu Metropolis Fritza Langa. W momencie, gdy zdanie publiczności wahało się między uznaniem za wyjątkową oprawę graficzną dzieła, a krytyką za dość naiwny scenariusz, gdzieś w odległej Japonii, na małej wiejskiej stacji kolejowej, stał Ryunosuke Akutagawa wraz z żoną i najmłodszym synem, czekając na pociąg. Miał on zabrać 34-letniego pisarza i jego rodzinę w drogę powrotną do Tokio, gdzie byli nieobecni przez prawie rok. Poprzednie dwanaście miesięcy miały być dla niego okresem wyciszenia i spokoju, przywiązania do wiejskiego klimatu i piękna natury. To miało być lekarstwo, które pozwoli młodemu pisarzowi wrócić na właściwe tory zawodowe.

Gdy dziś wyobrażam sobie rodzinę Ryunosuke Akutagawa czekającą na tym peronie, myślę o jego dorobku. Zaczynał od groteskowej stylizacji klasycznych opowieści chińskich i japońskich. W 1915 roku zadebiutował opowiadaniem „Rashōmon” (w Polsce wydanym jako „Brama Demonów”), a w 1916 roku opublikował opowiadanie „Hana” („Nos”), zyskując tym uznanie wybitnego pisarza Natsume Sōsekiego. Właściwie cała jego twórczość skupiała się na krótkich historiach, które uważał za główne medium ekspresji. Wydał ponad  150 opowieści i do dziś pozostaje nazywany ‘ojcem japońskich opowiadań’. Jest też patronem najbardziej prestiżowej nagrody literackiej dla nowych autorów w Japonii, którą w przeszłości wygrywali między innymi Abe Kobo, Shusaku Endo czy Oe Kenzaburo.

Stylistyka i wymowa opowiadań Akutagawy zmieniła się w 1924 roku, po wielkim trzęsieniu ziemi, które zniszczyło znaczną część Tokio i zabiło ponad 100 000 ludzi. Od tego wydarzenia pisarstwo twórcy „Rashomona” stało się bardziej autobiograficznie, ponure i smutne. Cierpiał na depresję i bezsenność. W 1926 roku te dolegliwości stały się chroniczne, a obawa przed odziedziczeniem szaleństwa matki stała się dla Akutagawy obsesją. Pisarz miał też wiele romansów co spowodowało, że wzmogło się w nim poczucie winy. Trudnej sytuacji nie pomagały też problemy zawodowe – pismo redagowane przez Japończyka zostało oskarżone o naruszenie praw autorskich. Zapowiedź tego, co miało niedługo nastąpić, autor opisał we wrześniu tego roku w swojej opowieści „Rejestr śmierci”, zakończonej pięknym haiku wyrytym na płycie nagrobnej.

Właściwie to nie wiemy dzisiaj z całą pewnością, czy pobyt w rodzinnej wiosce żony w jakiś sposób pomógł pisarzowi. Tuż po powrocie do Tokio zabił się bowiem jego szwagier, by uniknąć rosnących długów. Ciężar opieki nad siostrą i jej rodziną spadł na Akutagawe. Ten z kolei wpadł w nieustający stan lęku, który pogarszał się z dnia na dzień. Cierpiał na halucynacje wzrokowe i słuchowe, którym towarzyszyły gwałtowne bóle głowy. Prześladowały go złudzenia i paranoja. Bał się światła i wychodzenia z domu. Jego jedynym ukojeniem były narkotyki. W tym stanie przeżył ostatnie sześć miesięcy swojego życia. I trzeba przyznać, że był to okres twórczo bardzo płodny. To wtedy powstała między innymi „Kappa” czy „Koła zębate”.

23 lipca 1927 r. był dniem rekordowego upału w Tokio. Japoński pisarz nie przejmował się upałem i żartował ze swoimi dziećmi podczas lunchu. Przez całe popołudnie i wczesny wieczór przyjmował gości. Po obiedzie skończył „Man of the West” – esej na temat Chrystusa w roli poety. Następnie zaczął pisać długi list zatytułowany „Notatka do starego przyjaciela”, wyjaśniający, co zamierza zrobić. Jest to misterny zapis jego planów samobójczych. Dowiadujemy się z niego między innymi, że odrzuca utonięcie, bo za dobrze pływa, także powieszenie, ponieważ jest nieestetyczne. Końcowa decyzja padła na leki. Bladym świtem 24 lipca, kiedy lekki deszcz w końcu przerwał niesłabnący upał, Akutagawa po raz ostatni rozmawia z żoną. Następnie bierze śmiertelną dawkę leków, kładzie się na swoim futonie i zapada w wieczny sen czytając Biblię. Tak zakończyło się życie jednego z najważniejszych pisarzy japońskich, ale też pewna epoka w literaturze. Żywot Ryunosuke Akutagawy przypominał nieco strony gotyckiej powieści, chociaż sprowadzenie jego istnienia do porównania do gatunku literackiego może być źle odczytane i nie oddaje jego wkładu w literaturę. Akutagawa w swojej pracy twórczej kładł nacisk na zdarzenia i siły nadprzyrodzone, które niezauważane wkradają się do naszego szarego świat. Uniwersum japońskiego mistrza to miejsce, w którym diabeł przekształca się w latającą książkę, nos wydłuża się i skraca pod wpływem obrzędów, a człowiek budzi się z zaświatów z nogami konia. Jego proza pełna jest metafor, mądrości, humoru i przenikliwości.

Koła zębate to wybór 25 opowiadań, będących swoistą panoramą jego twórczości. Od wczesnych, nieco szalonych, symbolicznych i umoralniających opowieści („Nos”, „Kleik z batatów”, „Borsuk”), aż do autobiograficznych narracji, z których wypływa ból, cierpienie i strach („Rejestr umarłych”, „Miraż – lub Nad brzegiem morza – ciąg dalszy”, „Koła zębate”). Pisarz powiedział kiedyś „Jeśli ktoś nie popełnia samobójstwa, nie znaczy, że wybrał życie. On tylko nie potrafi się zabić”. Nie do końca zgadzam się z tą opinią, podobnie jak nie mogę pogodzić się z faktem, że Akutagawa dokonał takiego, a nie innego wyboru. A jeśli ktoś ma wątpliwości, czy twórca „Rashomona” wielkim twórcą był, polecam w szczególności sięgnąć po jego wczesne dzieła, bo to tam, odnoszę takie wrażenie, zawarta jest cała jakość jego pisarstwa (wyjątkowe połączenie Zachodniej maniery z klasycznymi opowieściami azjatyckimi). Kontekst literatury klasycznej pozwalał mu ukazywać ze szczególną mocą to, co stanowiło dla niego fundament opowiadania, a równocześnie uniknąć podejrzeń o opisywanie zdarzeń niemożliwych do zaistnienia we współczesności. Warto też zauważyć, że źródła jego inspiracji – czyli przede wszystkim zbiory Konjaku monogatari i Uji shūi monogatari – zawierały dużo więcej zdarzeń nadnaturalnych, niż przypowieści Akutagawy. Autor Kół zębatych w swoich pierwszych próbach literackich wolał skupiać się na istotnych dla niego problemach ludzkości – egoizmie i łatwości oceniania innych. Jego bohaterowie nie są zdolni rozpoznać własnych pożądań i lęków. Mnich z Ikenoo cierpi nie tyle z powodu zewnętrznej deformacji, co ze względu na zranioną miłość własną („Nos”). Goi nie dopuszcza do siebie możliwości, że sama wizja zaspokojenia pragnienia kleiku z batatów odbierze mu radość życia („Kleik z batatów”).

To w tych pierwszych opowieściach Akutagawa wyrobił podstawową strategię opisu kondycji ludzkiej – ironię perspektywy danej sytuacji, inaczej odczytywaną przez bohatera, narratora oraz czytelnika, do którego adresowane są filozoficzne w swej istocie pytania o granice poznania i bezmiar ludzkiego egocentryzmu. Ów niemy śmiech, będący efektem obserwacji egoistycznych zachowań bohaterów ostatecznie zwraca się również przeciwko czytelnikowi, który przyjmując rolę naocznego świadka, upodabnia się do rzeszy szyderców wspomnianych w opowiadaniach. Jest więc to lektura empiryczna, odczuwalna na kilku poziomach wewnętrznego samostanowienia człowieka. Lektura dla nas, ale i o nas samych. Książka o tyle refleksyjna i nostalgiczna, że zyskująca w dalszym fragmencie wymiar autobiograficzny, naturalny, jeszcze bardziej ludzki.

Tytuł: Koła zębate
Twórca: Ryunosuke Akutagawa
Wydawnictwo: Państwowy Instytut Wydawniczy
Gatunek: opowiadania
Data wydania: 17 czerwca 2019